Matrices de aprendizaje y procesos socioeducativos en la Plaza del Mercado de Abastos Compostelana

  1. de-Andrade-Silva, Gilgleide 1
  2. Vargas-Callejas, Germán 2
  3. Rodrigues-Soares, Jakson Renner 3
  1. 1 Universidade da Coruña (UDC) – Grupo de Investigación en Experiencia Turística Exper.Turs | Galicia - España | CP 15071
  2. 2 Universidade de Santiago de Compostela (USC) – | Santiago de Compostela - España| CP 15782
  3. 3 Universidade da Coruña (UDC) | Galicia - España | CP 15071
Revista:
Revista Ciencias Pedagógicas e Innovación

ISSN: 1390-7603 1390-7786

Ano de publicación: 2024

Título do exemplar: Edición diciembre 2024

Volume: 12

Número: 2

Páxinas: 1-14

Tipo: Artigo

DOI: 10.26423/RCPI.V12I2.760 DIALNET GOOGLE SCHOLAR lock_openAcceso aberto editor

Outras publicacións en: Revista Ciencias Pedagógicas e Innovación

Resumo

This article analyzes the educational processes in the Mercado de Abastos of Santiago de Compostela, Spain, an environment representative of Galician culture and popular education. This historic square, organized through educational dynamics woven into tradition and through shared learning matrices, constitutes a commercial, cultural, labor, and social space where social agents develop experiences that strengthen these dynamics. The article's objective is to present some key tools of the collective process of learning and knowledge, constructed and employed based on the historical and everyday relationships of the people who work in the Plaza. To this end, a qualitative methodology with a historical-social analytical approach was used from an ethnographic perspective focused on ethnoknowledge, which allowed for the description of teaching and learning processes (teaching). The shared learning matrices form the basis of educational methods and the historical dynamics that underpin daily practices. These are articulated around three fundamental tools of knowledge: Galician culture, rural identity, and the search for survival. The study focuses on understanding how the tourist and educational dynamics and the shared learning matrices in the Plaza contribute to the development of popular and collaborative education, promoting meaningful and contextualized learning that combines tradition and modernity.

Referencias bibliográficas

  • Aguirre Baztán, Á. (Ed.). (1995). Etnografía: Metodología cualitativa en la investigación sociocultural. Boixareu Universitaria.
  • Angrosino, M. (2012). Etnografía y observación participante en investigación cualitativa. Madrid: Morata.
  • Amado, J. (Coord.). (2017). Manual de Investigação Qualitativa en Educação (3ªed.). Imprensa da Universidade de Coimbra.
  • American Psychological Association (2010). Manual de publicaciones de la American Psychological Association. Editorial El Manual Moderno.
  • Andrade Silva, Gilgleide (2021). Relações vinculares e aprendizagem social na praza do mercado de Abastos de Santiago de Compostela: Um estudo etnográfico [Tese de Doutoramento, Universidade de Santiago de Compostela] Minerva. http://hdl.handle.net/10347/27382
  • Anguera Argilaga, Maria T. (1986). La investigación cualitativa. Educar, 10, 23-50. https://doi.org/10.5565/rev/educar.461
  • Arns, Rogerio. (2010). Desenvolvimento Comunitário. Instituto Crescer.
  • Augé, Marc. (2007). Los “no lugares”, espacios del anonimato. Una antropología de la sobremodernidad. Gedisa.
  • Azeredo Grünewald, Rodrigo (2003). Turismo e etnicidade. Horizontes Antropológicos, (9)20. https://doi.org/10.1590/S0104-71832003000200008
  • Barreiro Fernández, Xosé R. (1979). El campesino gallego en el siglo XIX (tese de doutoramento). Universidade de Santiago de Compostela.
  • Bauman, Zygmunt (1999). Turistas e vagabundos. La globalización: consecuencias humanas. FCE. Buens aires, 103-133. Disponible en: https://www.academia.edu/download/43629956/turistasyvagabundos-Bauman.pdf
  • Beauvoir, S. de. (1977). El segundo sexo. Buenos Aires: Siglo XXI Editores.
  • Beiras Torrado, Xosé M. (1981). O atraso económico de Galicia. Galaxia.
  • Benso, Calvo; y Cid, Rosa (2011). Entre a tradición e o cambio en Galicia: as mulleres na sociedade ourensá de comenzo do século XX. Deputación Provincial de Ourense.
  • Blanco García, Carmen. (1995). Nais, damas, prostitutas e feirantas. Edicións Xerais de Galicia.
  • Boni, Paulo C.; y Moreschi, Bruna M. (2007). Fotoetnografia: a importância da fotografia para o resgate etnográfico. DOC On-line: Revista Digital de Cinema Documentário, 3, 137-157. http://dialnet.unirioja.es/servlet/oaiart?codigo=4002373
  • Bourdieu, Pierre. (1987). Los tres estados del capital cultural. Sociológica, 2(5), 11-17. https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=4397531
  • Braga, A. M. da C. (2008). A pé e com fé: brasileiros no Caminho de Santiago. Horizontes Antropológicos, 14(29), 396–401. https://doi.org/10.1590/S0104-71832008000100018
  • Briones-Orellana, Adriana; Heras-Olalla, Jessica; y Heras-Barros, Verónica (2021). Transformaciones sociales y urbanas del entorno de los Mercados del Centro Histórico de Cuenca. Mercado 9 de octubre y Mercado 10 de agosto. Urbano, 24(44), 20–33. https://doi.org/10.22320/07183607.2021.24.44.02
  • Browne, Margarita C. (2012). La Comunidad Realizada: Las Ferias libres de Santiago Como Lugares de Valor Patrimonial. (Trabajo fin de curso). Universidad de Chile, Facultad de Ciencias Sociales. Recuperado de http://repositorio.uchile.cl/bitstream/handle/2250/116736/Memoria%20M.%20Browne.pdf
  • Caamaño, José M.; y Suárez, José (2003). Santiago antes de Santiago. En E. Portela Silva (coord.), Historia de la ciudad de Santiago de Compostela (pp. 23-48). Universidad de Santiago de Compostela.
  • Campoy García, Comba (2015). O teatro popular de marionetas como medio de comunicación das subalternas. O caso do espectáculo de Barriga Verde na Galiza da Postguerra (1939-1960) [Tese de Doutoramento, Universidade de Santiago de Compostela].Minerva. http://hdl.handle.net/10347/14577
  • Canclini, Néstor (1987). Ni Folklórico ni Masivo ¿qué es lo popular?.Revista Diálogos de la Comunicación, 17, 5-11.https://ilusionismosocial.org/pluginfile.php/530/mod_resource/content/3/garcia_canclini1.pdf
  • Canclini, Néstor. (1994). Consumidores y Ciudadanos Conflictos multiculturales de la globalización. Grijalbo.
  • Cánoves, Gemma; y Villarino, Montserrat. (2000). Turismo en espacio rural en España: actrices e imaginario colectivo. Documents d'anàlisi geogràfica, 37, 51-77.
  • Caride, José. (2006). La educación social en la acción comunitaria. En X. Úcar & A. Llena (Coords.), Miradas y diálogos en torno a la acción comunitaria (pp. 157-194). Graó.
  • Caride, José; Grandaille, Rita; y Caballo, María. (2015). De la pedagogía social como educación, a la educación social como Pedagogía. Perfiles educativos, 37(148), 4-11.
  • Carral, E.; Carreira, X. C.; Vila, B. M.; y Torres, E. (2016). A inter-relação entre gastronomia, cultura, turismo e comércio local en Santiago de Compostela. Primeiros resultados. En M. L. Tibério; A. A. Marta-Costa, X. Pereiro, A. Barros, & S. Menezes, III Seminário Alimentos e Manifestações Culturais tradicionais II Simpósio Internacional Alimentação e Cultura: Tradição e Inovação na Produção e Consumo de Alimentos (pp. 262-280). Universidade de Trás-os-Montes e Alto Douro.
  • Castaingts, Juan (2004). Los mercados como campos y arenas Hacia una etnoeconomía de los procesos mercantiles. Alteridades, 14(28), 109-125.
  • Celigueta, Gemma; y Solé, Jordi (2014). Etnografía para educadores.Editorial UOC.
  • Chartier, Roger (1995). Sociedad y escritura en la Edad Moderna: la cultura como apropiación. Instituto Mora.
  • Cruz, Lia; y Brant, Victoria (2005). Grupo de adesão ao tratamento: espaço de "ensinagem" para profissionais de saúde e pacientes. Interface - Comunicação, Saúde, Educação, 9(16), 91-104.
  • Edurne Jimenez Ruiz, Andrea; Thomé Ortiz, Humberto; y Burrola Aguilar, Cristina. (2016). Patrimonio biocultural, turismo micológico y etnoconocimiento. El Periplo Sustentable, 1(30), 180-205. Disponible en: http://www.redalyc.org/articulo.oa?id=193443689007
  • Even-Zohar, I. (1999). Factores y dependencias en la Cultura. Una Revisión de la Teoría de los Polisistemas."Traducción de Montserrat Iglesias Santos revisada por el autor. En Teoría de los Polisistemas: Estudio introductorio ,compilación de textos y bibliografía por Montserrat Iglesias Santos. [Bibliotheca Philologica, Serie Lecturas] Madrid: Arco, pp. 23-52.
  • Fernández Prieto, Lourenzo (1990). A renovación texnolóxica da agricultura galega, 1850-1939. Estado, sociedade e innovación nunha economía campesiña [Tese de Doutoramento]. Universidade de Santiago de Compostela, Santiago de Compostela.
  • Ferrándiz, Francisco (2011). Etnografías contemporáneas. Anclajes, métodos y claves para el futuro. Anthropos.
  • Figueiredo, Rosa: y Arnoldi, Marlene (2006). A entrevista na pesquisa qualitativa: mecanismos para a validação dos resultados. Autêntica Editora.
  • Freire, Paulo (2005). Pedagogía do Oprimido. Siglo XXI Editores.
  • Freire, Paulo (2006). Pedagogia da autonomia: saberes necessários à prática educativa. Paz e Terra.
  • Freire, Paulo (2009). Pedagogía de la autonomía: saberes necesarios para la práctica educativa. Siglo XXI Editores.
  • Freire, Paulo; y Nogueira, Adriano (1990). Qué hacer: teoría y práctica en educación popular. Siglo XXI Editores
  • Freitas, Henrique; y Mascarola, Jean (2002). Da Observação à decisão: métodos de pesquisa e de análise quantitativa e qualitativa de dados. RAE-eletrônica, 1(1), 1-30. DOI: https://doi.org/10.1590/S1676-56482002000100006
  • Fusté Forné, Francesc; Medina, F. Xavier; y Mundet i Cerdan, Lluís. (2020). La Proximidad de los Productos Alimentarios: Turismo Gastronómico y Mercados de Abastos en la Costa Daurada (Cataluña, España). Revista de geografía Norte Grande, (76), 213-231. DOI: https://dx.doi.org/10.4067/S0718-34022020000200213
  • García Bello, D.; y Cajigal Vera, M. A. (2021). O futuro da gastronomía en Galicia. Galicia Futura: todo o que imos ser, 14.07.2021 - 09.01.2022, Museo Centro Gaiás, Fundación Cidade da Cultura de Galicia, Santiago de Compostela / Deborah García Bello (dir. congr.), Miguel Angel Cajigal Vera (dir. congr.), Alberto Núñez Feijóo (pr.), Román Rodríguez González (pr.), 2021, ISBN 978-84-453-5384-4, págs. 128-131. Disponible en: https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=8128403
  • García Hoz, Víctor (1991). Iniciativas sociales en educación informal. Rialp. Disponible en: https://dialnet.unirioja.es/servlet/libro?codigo=10314
  • Gómez-Redondo, María (2013). Procesos de Patrimonialización en el Arte Contemporáneo: Diseño de un Artefacto Educativo para la Identización [Tesis doctoral, Universidad de Valladolid]. UVaDOC. http://uvadoc.uva.es/handle/10324/3568
  • Gonsalves, Elisa (2001). Conversas sobre iniciação à pesquisa científica. Editora Alínea.
  • Guardia Bassols, Manule; y Oyón Bañales, José L. (2007). Los mercados públicos en la ciudad contemporánea. El caso de Barcelona. Biblio 3W, Revista Bibliográfica de Geografía y Ciencias Sociales, 12 (744). Disponible en: http://www.ub.es/geocrit/b3w-744.htm
  • Guber, Rosana (2011). La Etnografía: método, campo y reflexividade. Siglo XXI Editores.
  • Gutiérrez‐Aragón, Óscar; Alcaraz‐Espriu, Eduard; y Solano‐Tatché, Marta (2022). Efectos de la masificación turística y de los cambios en el consumo sobre los mercados locales. El caso de La Boquería de Barcelona. PASOS Revista de turismo y Patrimonio Cultural 20(1), 153-167. https://doi.org/10.25145/j.pasos.2022.20.010
  • Hammersley, Martyn; y Atkinson, Paul (1994). Etnografía: métodos de investigación. Paidós.
  • Hernández Cordero, Adrián (2017). Los mercados públicos: espacios urbanos en disputa. Revista de Ciencias Sociales y Humanidades, 38(83), 165-186. https://doi.org/10.28928/revistaiztapalapa/832017/aot2/hernandezcorderoa
  • Jiménez, Javier; y Melgosa, Francisco (Eds.) (2010). Estudios de Turismo Rural y Cooperación entre Castilla y León y Portugal. Ediciones Universidad de Salamanca.
  • Krause, M. (2002). Hacia una redefinición del concepto de comunidad -cuatro ejes para un análisis crítico y una propuesta-. Revista de Psicología, 10(2), 49-60.
  • Kroeber, Alfred; y Kluckhohn, Clyde (1952). Culture: a critical review of concepts and definitions. Papers. Peabody Museum of Archaeology & Ethnology, Harvard University, 47(1), viii, 223. https://peabody.harvard.edu/publications/culture-critical-review-concepts-and-definitions
  • Kvale, S. (2011). Las Entrevistas en Investigación Cualitativas. Morata.
  • Lopes Correia, Ricardo; Lima da Costa, Samira; y Akerman, Marco (2017). Processos de ensinagem em desenvolvimento local participativo. Interações (Campo Grande), 18(3), 23–39. DOI: https://doi.org/10.20435/inter.v18i3.1526
  • López-Golán, Mónica; Rodríguez-Castro, Marta; Campos Freire, Francisco (2019). La innovación de las radiotelevisiones públicas europeas en la comunicación digital y las comunidades de usuarios. Cuadernos.info, 45, 241–255. https://doi.org/10.7764/CDI.45.1350
  • Maturana Moreno, Gerson; y Garzón Daza, Cecilia (2015). La etnografía en el ámbito educativo: una alternativa metodológica de investigación al servicio docente. Revista Educación y Desarrollo Social, 9(2), 192-205. https://doi.org/10.18359/reds.954
  • Mauss, Marcel (1967). Introducción a la etnografía. Istmo.
  • Méndez, Lourdes (1988). Cousas de Mulleres: campesinas, poder y vida cotidiana (Lugo, 1940-1980). Anthropos.
  • Moll, Luis C. (1997). Vygotski, la educación y la cultura en acción. En A. Álvarez (Ed.). Hacia un currículum cultural: la vigencia de Vygotski en la educación (pp. 39-53). Fundación Infancia y Aprendizaje.
  • Morrison, S. (1993). Educational Computing for Intellectual Maturity.
  • Mouffe, C. (1999). Feminismo, cidadania e politica democrática radical. Trad. Hortencia Moreno. Debate feminista, São Paulo, Mexico, p. 29-47, 1999. Edição especial: cidadania e feminismo.
  • Muniz de las Cuevas, R. (1998). Estudios sobre a muller na sociedade agraria galega. En I. Muñiz, I. Miguélez, I. Villada, I. Martínez (Orgs.). IV Xornadas Agrarias Galegas (pp. 80-135). A Coruña: Edicións do Castro.
  • Neira, Henrique; Seoane, Miguel; y Vázquez, Carmen (2014). Mercado de Abastos. Santiago de Compostela. Xurdir S. L.
  • Nogueira Fino, Carlos (2001). Vygotsky e a Zona de Desenvolvimento Proximal (ZDP): três implicações pedagógicas. Revista Portuguesa de Educação, 14(2), 273-291. http://hdl.handle.net/10400.13/799
  • Nunes, Naidea (2017). Da oralidade à escrita: a transcrição grafemática ou ortográfica de memórias/histórias de vida de mobilidades Madeira/Brasil, O Princípio da Nona Ilha dos Madeirenses:Brasil. Actas do Colóquio As Mobilidades no Espaço e no Tempo, Funchal: Centro de Estudos de História do Atlântico, Direção Regional da Cultura, Secretaria Regional da Economia, Turismo e Cultura, 215-254. https://app.box.com/s/ikdi9oiya4pjuoze95gisst95tkhpds8/file/202581620650
  • Ortigueira, J.; y Neira, R. (2013). Compostela única: un retrato de imaxes anteriores a 1965.Andavira Editora.
  • Paiva, Raquel. (2007). O Retorno da Comunidade, um novo caminho do social. Editora Mauad.
  • Pereira, V., y Spode, E. (2012). A pós-modernidade e o consumo de imagens no turismo. Anais VII Seminário de Pesquisa en Turismo do Mercosul. Recuperado de: https://www.ucs.br/site/midia/arquivos/a_pos_modernidade_e_o_consumo.pdf
  • Petrus, Antonio. (Coord.) (1997). Pedagogía Social. Ariel.
  • Pichón-Rivière, Enrique (1985). Teoría del vínculo.Ediciones Nueva Visión.
  • Pichón-Rivière, Enrique (1988). Nosso instrumento de trabalho. O Grupo Operativo (Material de Trabalho do CIEG, 2010). Martins Fontes.
  • Pichón-Rivière, Enrique (2005). O Processo Grupal. São Paulo: Martins Fontes.
  • Quiroga, A. (1997). Matrices de Aprendizaje: Constitución del sujeto en el proceso de conocimiento. Ediciones Cinco.
  • Quiroga, A. (2014). Enfoques y perspectivas en psicología social: desarrollos a partir del pensamiento de Enrique Pichón-Rivière. Ediciones Cinco.
  • Quiroga, A.; y Racedo, Josefina (2003). Crítica de la vida cotidiana. Ediciones Cinco.
  • Restrepo, Eduardo (2016). Etnografía: alcances, técnicas y éticas. Envión Editores. https://www.ram-wan.net/restrepo/documentos/libro-etnografia.pdf
  • Robles, Bernardo (2011). La entrevista en profundidad: una técnica útil dentro del campo antropofísico. Cuicuilco, (18)52, 1-8. https://www.redalyc.org/pdf/351/35124304004.pdf
  • Rodrigues Soares, Jakson; Barreto Lopes, Aurelinda; y Solla Santos, Xosé (2023). Formación en turismo: Un enfoque ético, sostenible y consciente. Revista Ciencias Pedagógicas E Innovación, 11(2), 131-140. DOI: https://doi.org/10.26423/rcpi.v11i2.722
  • Rodrigues Soares, Jakson; y Vidal López, Mariana (2015). O uso do etnoconhecimento para o desenvolvimento do turismo sustentável. Tourism and Hospitality International Journal, 4(2). 19-28. https://www.researchgate.net/publication/304461518_O_Uso_do_Etnoconhecimento_para_o_Desenvolvimento_do_Turismo_Sustentavel
  • Santos-Izquierdo, Fátima; Blanco-Vílchez, Mario; Romero-Padilla, Yolanda; y Navarro-Jurado, Enrique (2023). Turismo y política urbana: rehabilitación, turistificación y transformación del tejido comercial del Centro Histórico de Málaga. Boletín de la Asociación de Geógrafos Españoles, (99). DOI: https://doi.org/10.21138/bage.3452
  • Sarabia Molina, Myriam; Iñiguez Apolo, Rosa; y Magallan Parrales, Helen (2022). Turismo comunitario: potencialidades de la comuna Salanguillo. Revista Ciencias Pedagógicas E Innovación, 10(2), 08-14. https://doi.org/10.26423/rcpi.v10i2.605
  • Sarabia Molina, Myriam; y Ortega Valarezo, Angie (2023). Centro de Turismo Comunitario: un análisis comparativo de los modelos aplicados en el cantón Santa Elena. Revista Ciencias Pedagógicas E Innovación, 11(1), 73-84.https://doi.org/10.26423/rcpi.v11i1.612
  • Servillo Alberto (2002). Taller 2º ciclo, Serie: Fichas de Estudios nº 1, Aprendizaje. Universidad de la República, Facultad de Psicología. https://www.psico.edu.uy/sites/default/files/cursos/taller_2dociclo_ficha1_pdf_18421.pdf
  • Silva, A. (1998). O papel da mulher na agricultura. En I. Muñiz, I. Miguelez, I. Villada & I. Martinez, (Orgs.), IV Xornadas Agrarias Galegas (pp. 80-135). Edicións do Castro.
  • Taylor, Stephen; y Bodgan, Robert (1986). Introducción a los métodos cualitativos de investigación. La búsqueda de significados. Ediciones Paidós. https://pics.unison.mx/maestria/wp-content/uploads/2020/05/Introduccion-a-Los-Metodos-Cualitativos-de-Investigacion-Taylor-S-J-Bogdan-R.pdf
  • Valdés, Aladino. (2006). La triangulación como técnica de cientificidad de investigación cualitativa pedagógica y educacional. REXE: Revista de Estudios y Experiencia en Educación, 5(10), 11-38. Disponible en: https://dialnet.unirioja.es/descarga/articulo/2314209.pdf
  • Valles Martínez, Miguel (1999). Técnicas cualitativas de investigación social: Reflexión metodológica y práctica profesional. Editorial Síntesis S.A.
  • Velásquez, Martha J. (2021). Expresiones orales, una herramienta para desarrollar el turismo cultural en la parroquia Chanduy, cantón Santa Elena-Provincia de Santa Elena. Revista Ciencias Pedagógicas e Innovación, 9(2), 70-79. Disponible en: http://dx.doi.org/10.26423/rcpi.v9i2.438
  • Verdugo, Rosa (2017). La política española de inmigración y los intereses económicos de España en el extranjero. Papeles de Población, 23(93). https://www.scielo.org.mx/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S1405-74252017000300127
  • Vigotski, L. (2001). Psicología pedagógica: un curso breve. Editor: Aique Grupo Editor
  • Vigotski, L.; Leontiev, A., y Luria A., (1989). El proceso de formación de la psicología marxista. Editorial Progreso.
  • Vygotsky, L. (1991). Obras escogidas Tomo I. Centro de Publicaciones del M.E.C. y Visor.
  • Vygotsky, L. (1995). Pensamiento y lenguaje. La Pleyade.
  • Vygotsky, L. (1998). A formação social da mente. Editorial Martins Fontes. http://bds.unb.br/handle/123456789/655
  • Williams, Raymond (2001). El campo y la ciudad. Editorial Paidós. https://catedraepistemologia.wordpress.com/wp-content/uploads/2009/05/williams-el-campo-y-la-ciudad.pdf