Imagética feminina e amor de ouvido no Cancioneiro Geralo caso de Sá de Miranda

  1. Maria Isabel Morán Cabanas 1
  1. 1 Universidade de Santiago de Compostela
    info

    Universidade de Santiago de Compostela

    Santiago de Compostela, España

    ROR https://ror.org/030eybx10

Revista:
Revista de Cancioneros Impresos y Manuscritos

ISSN: 2254-7444

Ano de publicación: 2025

Número: 14

Páxinas: 167-191

Tipo: Artigo

DOI: 10.14198/RCIM.27447 DIALNET GOOGLE SCHOLAR lock_openDialnet editor

Outras publicacións en: Revista de Cancioneros Impresos y Manuscritos

Resumo

Although long ignored and rarely the subject of scholarly attention even now, the so-called amor de ouvido (love by reputation) appears in the Cancioneiro Geral, as well as in Galician-Portuguese medieval cancioneiros in which certain troubadours (for example, Pero Viviaez) declare their love to women they have not seen, but only heard about. From a historical, comparative, and intertextual perspective, we analyse the origin and trajectory of this topos in Sá de Miranda’s verses collected by Garcia de Resende. Of note in the Cancioneiro Geral, is Gregório Afonso’s composition on the idealisation of the lady by means of reputation instead of by sight; this text acquires special importance for two main reasons. One of them is its connection with another thematic nucleus around which the entire production of the poet of Neiva revolves: the unfolding of the personality that often provokes the ungrateful and traitorous woman, causing great distress in the lyrical subject and even making him an enemy of himself, as happens in a lyric by Jorge Manrique. Sá de Miranda’s verses are also important beausse they are inset into two esparsas in which, as in the troubadour love songs, the discrepancy between the woman’s reputation, which ignited the lyric-I’s passion, and the subsequent seeing, which results in disappointment, is emphasised, but in a new imagistic framework. This motif will be taken up and amplified with more fully Renaissance elements in another Mirandine composition outside the Cancioneiro Geral. There we find allusions to congenital features of human physiology (hearing loss and muteness) and to figures that refer to the bestiary and the Bible (the mermaid and the serpent), on whose semantic and symbolic values we reflect in the light of the mythical, social and literary universe of the time.

Referencias bibliográficas

  • Alonso, Álvaro (1993), «Sobre los orígenes de un motivo en la lírica cancioneril», Bulletin of Hispanic Studies, 70/2, pp. 213-218. https://doi.org/10.1080/1475382932000370213
  • Alvar, Carlos (1991), «Amor de vistas, que no de oídas», em Homenaje a Alonso Zamora Vicente, 3, Madrid, Castalia, pp. 13-25.
  • Asensio, Eugenio (1974), Estudios Portugueses, Paris, Fundação Calouste Gulbenkian Centro Cultural Português, pp. 123-144.
  • Beltrami, Pietro G. (1974), «Pero Viviaez e l’amore per udita», Studi Mediolatini e Volgari, 22, pp. 43-65.
  • Beltran, Vicenç (ed.) (2013), Poesía [de] Jorge Manrique, Madrid, Real Academia Española.
  • Beltran, Vicenç (2016), «La esparsa», em Historia de la métrica medieval castellana, coord. Fernando Gómez Redondo, San Millán de la Cogolla, Cilengua, pp. 581-595.
  • Botta, Patrizia (1996), «El bilingüismo en la poesía cancioneril (Cancionero de Baena, Cancionero de Resende)», Bulletin of Hispanic Studies, 73/4, pp. 339-351. https://doi. org/10.3828/bhs.73.4.351
  • Camões, José, & Filipa de Freitas (eds.) (2021), Poesia [de] Francisco Sá de Miranda, Lisboa, Imprensa Nacional Casa da Moeda.
  • Camões, José, & Filipa de Freitas (2022), «Famílias desavindas: Sá de Miranda reeditado», em Repensar Sá de Miranda e a Renascimento, coord. Sérgio Guimarães de Sousa et al., Amares, Centro de Estudos Mirandinos Câmara Municipal de Amares, pp. 61-74.
  • Carvalho, José Adriano de (1976), «Os Divinos livros de Sá de Miranda: Bíblia ou poesia?», Colóquio / Letras, 29, pp. 22-34.
  • Carvalho, José Adriano de, & José V. Pina de Martins (1976), «Sá de Miranda entre a poesia e a Bíblia», Arquivos do Centro Cultural Português, 10, pp. 45-81.
  • Casimiro, Luís Alberto Esteves dos Santos (2004), A Anunciação do Senhor na Pintura Quinhentista Portuguesa (1500-1550): análise geométrica, iconográfica e significado iconológico, Porto, Universidade do Porto. http://hdl.handle.net/10216/18025 [consulta: 29/12/2023].
  • Cherchi, Paolo (1972), «Notula sull’amore lontano di Jaufre Rudel», Cultura Neolatina, 32, pp. 185-87.
  • Chiarini, Giorgio (ed.) (2003), L’amore di lontano [de] Jaufre Rudel, Roma, Carocci.
  • Crosas lópez, Francisco (1995), La materia clásica en la poesía de Cancionero, Kassel, Reichenberger.
  • Delle Colonne, Guido (1587), Cronica Troyana, en que se contiene la total y lamentable destruycion de la nombrada Troya, Medina del Campo, Francisco del Canto.
  • Deyermond, Alan (2001), «Sirenas del cancionero folklórico y su ascendencia medieval», Anuario de Letras, 39, pp. 163-197.
  • Dias, Aida Fernanda (ed.) (1990-1993), Cancioneiro Geral de Garcia de Resende, Lisboa, Imprensa Nacional Casa da Moeda, 4 vols.
  • Dutton, Brian (ed.) (1990-1991), El cancionero del siglo xv, 1, Salamanca, Ediciones Universidad de Salamanca, 7 vols.
  • Egido, Aurora (1994), «Las serpientes enlazadas en un soneto de Lope de Vega», em Hommage a Robert Jammes, Tolosa, Presses Universitaires du Midi. https://doi. org/10.4000/books.pumi.717
  • Fidalgo Francisco, Elvira, & José António Souto Cabo (1995), «El amor de oídas desde la lírica gallego-portuguesa», em Medioevo y literatura: actas del V Congreso de la Asociación Hispánica de Literatura Medieval, 2, coord. Juan Paredes Núñez, Granada, Universidad de Granada, pp. 313-328.
  • Franco, Marcia Arruda (2009), «Impressos e manuscritos quinhentistas de Sá de Miranda», Floema, 5/3, pp. 31-62.
  • Franco, Marcia Arruda (2018), «Comigo me desavim fez 500 anos: a reinvenção da arte poética trovadoresca», Colóquio / Letras, 197, pp. 71-81.
  • Gómez Redondo, Fernando (2014), Repetición de amores [de] Lucena, Alcalá, Universidad de Alcalá Centro de Estudios Cervantinos.
  • Jiménez Ruiz, José (ed.) (2010), Poesía castellana completa [de] Sá de Miranda, Málaga, Universidad de Málaga.
  • Leclerq-Marx, Jacqueline (1997), La sirène dans la pensée et dans l’art de l’antiquité et du Moyen Âge. Du mythe païen au symbole chrétien, Bruxelas, Académie Royal de Belgique.
  • Millán González, Silvia (2015), «De Pantasilea a Calafia: mito, guerra y sentimentalidad en la travesía de las amazonas», em Literatura y ficción: estorias, aventuras y poesía en la Edad Media, 2, coord. Marta Haro Cortés, Valência, Universitat de València, pp. 579-587.
  • Morán Cabanas, Maria Isabel (1998), «Ainda sobre a partida no Cancioneiro Geral de Garcia de Resende», em Actas do Quinto Congresso da Associação Internacional de Lusitanistas, dir. Thomas F. Earle, Oxford-Coimbra, Associação Internacional de Lusitanistas, pp. 467-483.
  • Morán Cabanas, Maria Isabel (2022), «Mulher e Sá de Miranda no Cancioneiro Geral: o canto da sereia entre tradição e inovação», em Repensar Sá de Miranda e a Renascimento, coord. Sérgio Guimarães de Sousa et al., Amares, Centro de Estudos Mirandinos Câmara Municipal de Amares, pp. 39-49.
  • Morán Cabanas, Maria Isabel (2023) «Porque beijaram a capa de Diogo Brandão? Monjas e aventuras conventuais no Cancioneiro Geral à luz da tradição satírica», em «¿Qué se fizo aquel trobar?»: la poesía de cancioneiro ayer y hoy, ed. Cleofé Tato, Corunha, Universidade da Coruña, pp. 329-334.
  • Nodar Fernández, Victoriano (2005), «La sirena: metamorfosis de un tema en la catedral românica», Codex aqvilarensis, 21, pp. 30-47.
  • Pérez Lasheras, Antonio (2007), «La literatura española en la agudeza de Gracián», Bulletin Hispanique, 109/3, pp. 545-587. https://doi.org/10.4000/bulletinhispanique.321
  • Pérez Priego, Miguel Ángel, «Los romances atribuidos a Juan Rodríguez del Padrón», em Medioevo y literatura: actas del V Congreso de la Asociación Hispânica de Literatura Medieval, 4, coord. Juan Paredes Núñez, Granada, Universidad de Granada, pp. 35-49.
  • Ramos, Maria Ana (2013), «A tentação da paródia na poesia galego-portuguesa [B 1332 / V 939]», em Formes et fonctions de la Parodie dans les littératures médiévales. Actes du Colloque International, coord. Johannes Bartusch e Carmen Cardelle de Hartmann, Florença, Edizioni del Galuzzo per la Fondazione Ezio Franceschini, pp. 105-131.
  • Reckert, Stephen (1998), From the Resende songbook, Londres, Queen Mary Westfield College.
  • Rey, Agapito (ed.) (1932), Leomarte. Sumas de historia troyana, Madrid, Junta para Ampliación de Estudios Centro de Estudios Históricos.
  • Ribeiro, Cristina Almeida (2024), «Ordenar un libro, edificar un monumento: sobre el Cancioneiro Geral de Garcia de Resende», em Tradiciones poéticas de la Romania (entre la Edad Media y la Edad Moderna), dir. M.a Isabel Toro Pascua e Gema Vallín, Salamanca, Universidad de Salamanca, pp. 585-605.
  • Riquer, Martin de (2011), Los trovadores. Historia literaria y textos, Barcelona, Planeta.
  • Salvador bello, Esther (2003), «La pantera, el unicornio y la sirena: la evolución de tres motivos zoológicos a través de la literatura inglesa del período medieval temprano», Cuadernos del CEMYR, 31, pp. 357-377. https://doi.org/10.25145/j.cemyr.2023.31.15
  • Salvador González, José María (2016), «Per aurem intra Christus in Mariam. Aproximación iconográfica a la conceptio per aurem en la pintura italiana del Trecento desde fuentes patrísticas y teológicas», De Medio Aevo, 9, pp. 83-123. https://doi.org/10.5209/ rev_ILUR.2015.v20.50410
  • Salvador Miguel, Nicasio (1998), «Las sirenas en la literatura medieval española», em Sirenas, monstruos y leyendas; bestiario marítimo, ed. Gonzalo Santonja e Rafael de Cózar, Segovia, Sociedad Estatal Lisboa, pp. 87-120.
  • Sousa, Sérgio Guimarães de (2011), «“Comigo me desavim”, “Minha senhora de mim” e “Minha senhora de quê”», em Estética e Ética em Sá de Miranda, coord. José Cândido de Oliveira Martins e Sérgio Guimarães de Sousa, Guimarães, Opera Omnia, pp. 191-214.
  • Tarrio, Ana María S. (2022), «A Viagem Maior. Francisco de Sá de Miranda e os Clássicos», em Poesia [de] Francisco Sá de Miranda, ed. José Camões e Filipa de Freitas, Lisboa, Imprensa Nacional Casa da Moeda, pp. 95-121.
  • Tomassetti, Isabella (2005), «La glosa en Portugal entre tradición e innovación: el corpus del Cancioneiro Geral de Garcia de Resende», em Actes del X Congrés Internacional de l’Associació Hispánica de Literatura Medieval, 3, ed. Rafael Alemany Ferrer et al., Alicante, Institut Interuniversitari de Filologia Valenciana, pp. 1499-1519.
  • Vasconcelos, Carolina Michaëlis de (19892), Poesias de Francisco de Sá de Miranda, ed. facsímile, Lisboa, Imprensa Nacional Casa da Moeda [1ª ed.: 1885]
  • Vieira, Yara Frateschi, (2018), «A imagem da mulher judia e muçulmana na lírica galego-portuguesa», em Voces de mujeres en la Edad Media: entre realidad y ficción, coord. Esther Corral Díaz, Berlim-Boston, De Gruyter, pp. 392-406. https://doi. org/10.1515/9783110596755-031
  • Ynduráin, Domingo (1983), «Enamorarse de oídas», em Serta philologica F. Lázaro Carreter: natalem diem sexagesimum celebranti dicata, Madrid, Cátedra, pp. 589-603.